Centrum Kultury Zamek

Wystawa „Ernst Stewner – niemiecki fotograf Polski” była pierwszą tak obszerną prezentacją prac Ernsta Stewnera. Prezentowaliśmy na niej wybór ok. 160 fotografii, zarówno oryginalnych odbitek, jak i współczesnych zdjęć wykonanych z odnalezionych negatywów.
Zbiór liczący blisko 2000 negatywów prac Ernsta Stewnera został odkryty wiosną 2010 r. w Berlinie w zbiorach prywatnych córki artysty. Kolekcja ta została wywieziona przez Stewnerów z Poznania zapewne w końcu 1944 r. lub na początku 1945 r. w obawie przed zbliżającą się Armią Radziecką. Od tego czasu znajdowały się w prywatnym archiwum rodzinnym i nie były udostępniany. Dzięki współpracy pomiędzy rodziną Ernsta Stewnera, Instytutem im. Herdera w Marburgu i Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu materiał został opracowany i po raz pierwszy upubliczniony w formie wystawy, której towarzyszy publikacja.

Materiał podzielony został na grupy tematyczne obejmujące Poznań, polskie miasta, Wielkopolskę (Piękny Kraj Warty), fotografie etnograficzne i portrety.
Wystawie towarzyszył dwujęzyczne wydawnictwo albumowe. Publikacja przygotowana przez Instytut im. Herdera w Marburgu oraz Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu oprócz tekstów, esejów, opracowań poświęconych twórczości Stewnera napisanych przez polskich i niemieckich badaczy oraz historyków sztuki zawiera również wybór ponad 150 fotografii artysty.
W ramach wydarzenia realizowany był również program edukacyjny poświęcony historii fotografii oraz historii polsko-niemieckich relacji na przestrzeni ostatnich 100 lat składał się m.in.: z wykładów, dyskusji, spotkań, oprowadzań kuratorskich, zajęć praktyczno-warsztatowych, gry miejskiej adresowanych zarówno do młodzieży, studentów jak i dorosłych.

__

ERNST STEWNER (1907-1996)
Urodził się na Wołyniu w rodzinie niemieckich osadników. Świadomy swego niemieckiego pochodzenia Stewner zdecydował się na życie w międzywojennej Polsce, biorąc aktywny udział w polskim życiu artystycznym tamtego czasu. W momencie wybuchu wojny przejął największe na terenach II Rzeczpospolitej atelier fotograficzne K. Gregera, którego właściciel został wysiedlony z Poznania na tereny Generalnego Gubernatorstwa. Koniec wojny zmusił jednak Stewnera do opuszczenia Polski i wyjazdu do Niemiec, gdzie mieszkał już do końca życia. Stopniowo wycofywał się z życia fotograficznego a jego dorobek artystyczny uległ z czasem zapomnieniu.

__

ODBITKI ORYGINALNE
Krytycy pisząc o fotografiach Ernsta Stewnera w dwudziestoleciu międzywojennym podkreślali i doceniali głównie romantyczny charakter jego prac. Wynikało to z faktu przyjęcia przez niego zasad obowiązujących w polskim modelu twórczości fotograficznej lat 30. Zachowane oryginale odbitki zdjęć Stewnera w zestawieniu z negatywami z ocalałego archiwum rodzinnego, odsłaniają tajniki jego artystycznego warsztatu. Pierwszy etap budowania kompozycji na kwadratowym negatywie o wymiarach 6x6 centymetrów, traktowany był przez Stewnera jako rodzaj wizualnej „gry” z obowiązującymi normami estetycznymi. Świadome wykorzystywanie na pierwszym planie elementów, takich jak na przykład cień własnej sylwetki lub cienie drzew, stanowiło pole dla kompozycyjnych eksperymentów. Działania te prowadzone były przez Stewnera niejako na własny użytek, gdyż nie pojawiają się na gotowych odbitkach. Ostateczne kadrowanie odbywało się bowiem podczas procesu wywoływania zdjęcia, tak by otrzymać prostokątny format skomponowany w zgodzie z zasadami tradycyjnego obrazowania. Gotowe odbitki były ręcznie sygnowane, często oprócz podpisu Stewner, pojawiał się również tytuł zdjęcia.

POZNAŃ
Poznań zajmuje szczególne miejsce nie tylko w biografii, ale również w spuściźnie artystycznej Ernsta Stewnera. Architektura miasta stanowiła inspirujący obszar dla jego fotograficznych działań. Większość zdjęć Stewner wykonał na Starym Mieście oraz w tzw. Dzielnicy Zamkowej, ukazując szczególny urok zabytkowych i historycznych obiektów, malowniczych ulic i zaułków czy też monumentalnej architektury reprezentacyjnej. Fotografował miasto w różnych porach roku i dnia, starając się uchwycić jego niepowtarzalną aurę. Wiele fotografii wydał w trakcie wojny jako karty pocztowe oraz sprzedawał w formie eleganckich, oprawionych powiększeń przeznaczonych do wnętrz mieszczańskiej klienteli Poznania. Z dzisiejszej perspektywy zbiór fotografii Poznania stał się dodatkowo cennym dokumentem ikonograficznym ukazującym przedwojenne miasto, miejsca i obiekty nieodwracalnie zmienione lub zniszczone w czasie II wojny światowej.

PIĘKNY KRAJ WARTY
Grupa fotografii ukazujących Wielkopolskę powstała w latach 30. i pierwszej połowie lat 40. XX w. Opracowana została w czasie wojny przez Ernsta Stewnera w formie albumów zatytułowanych Das schöne Wartheland (Piękny Kraj Warty). Zdjęcia te wpisują się w program fotografii ojczystej, realizowany od drugiej połowy lat 30. XX w. na fali zainteresowania polskiego środowiska fotograficznego niemiecką Heimatfotografie. Miasteczka, wioski, jeziora, rzeka Warta, panoramy i krajobrazy Wielkopolski oraz codzienne życie jej mieszkańców stanowiło dla Stewnera niewyczerpane źródło tematów i motywów chętnie uwiecznianych na fotografiach. Zdjęcia charakteryzują się typowym dla polskiej fotografii ojczystej „ujęciem artystycznym”, gdzie obraz podlegał manualnym korektom, był retuszowany, czy też komponowany w odniesieniu do tradycji polskiego malarstwa. Stewner nie przywiązywał dużej wagi do topograficznej poprawności; tworząc zestawy fotografii, kierował się przede wszystkim walorem estetycznym. W albumach, obok zdjęć Wielkopolski, znalazły się bowiem zdjęcia wykonane na Śląsku, Polesiu i Pomorzu. Zdarzało się również, że nie były one indywidualnie tytułowane – budowały obrazową narrację pod wspólnym tytułem Das schöne Wartheland (Piękny Kraj Warty). Nacisk na estetyczne i formalne elementy języka fotografii stanowi niewątpliwie ważny aspekt twórczości Stewnera, dzięki czemu jego prace cieszyły się uznaniem zarówno wśród polskich, jak i niemieckich odbiorców.

MIASTA
Fotografie miast powstały podczas licznych podróży Stewnera po Polsce. Znalazły się na nich zarówno malownicze panoramy, klasyczne miejskie widoki, jak i zdjęcia obiektów zabytkowych wpisanych na trwałe w historię Polski i Niemiec. Większość tych zdjęć została wykorzystana w książkach Kreuz und quer durch Polen (Po Polsce wzdłuż i wszerz),wydanej w 1938 roku, zawierającej fotograficzno-literacki zapis nostalgicznej podróży Stewnera po kraju oraz Das Deutschtum in Ostpolen  (Niemcy na obczyźnie we wschodniej Polsce) Viktora Kaudera opublikowanej w 1939 roku. W czasie podróży Stewner odwiedził między innymi Bydgoszcz, Toruń, Gdańsk, Hel, Warszawę, Łódź, Białystok, Grodno, Wilno, Pińsk, Łuck, Dubno, Krzemieniec, Stryj, Zaleszczyki, Stryj, Lwów, Zakopane, Kraków, Katowice. Zdjęcia miast wykonane przez Stewnera, podobnie jak fotografie Poznania, stały się z powojennej perspektywy cennym dokumentem ikonograficznym ukazującym Polskę lat 30.

ETNOGRAFIA
Podczas krajoznawczych podróży po Polsce Ernst Stewner oprócz miast i krajobrazów fotografował również grupy etnograficzne, w tym zarówno mniejszości niemieckie (osadników i kolonistów), jak i Hucułów, Górali Podhalańskich i Łowiczan czy też Poleszuków. W fotografiach akcentował związek człowieka z kształtującym go krajobrazem oraz zwracał uwagę na ukazywanie dorobku kultury materialnej, typowej dla danego regionu. Zdjęcia Stewnera adresowane były zarówno do polskich jak i niemieckich odbiorców, a jego sposób pracy nad nimi, polegający na przemyślanym doborze motywów oraz zmianie tytułów zdjęć, ułatwiał mu to zadanie. Fotografia z odpowiednim komentarzem raz mogła być traktowana jako obraz ukazujący tradycję osadnictwa niemieckiego i podkreślać obecność kultury i narodu niemieckiego w granicach II Rzeczpospolitej, innym razem stawała się – tak cenionym na polskich wystawach fotografii ojczystej – znakiem różnorodności etnograficznej i regionalnej oraz świadectwami żywotności kultury ludowej.

PORTRETY
Portrety tworzą obszerny zbiór prac, wśród których większość stanowią fotografie Niemców mieszkających w Polsce. We wstępie do książki Kreuz und quer durch Polen (Po Polsce wzdłuż i wszerz) Stewner pisał, że celem jego podróży jest nie tylko poznanie piękna Polski, ale również spotkanie z niemieckimi rodakami w innych regionach. Wzajemne poznanie traktował jako istotny element budowania narodowej wspólnoty. Świadectwem i dokumentem tego spotkania były właśnie fotografie portretowe. Cechą charakterystyczną zdjęć Stewnera jest ciasny kadr oparty na silnym zbliżeniu głowy portretowanej postaci, nie poszukiwał więc wyłącznie różnic regionalnych i folklorystycznych. W tak charakterystycznie opracowanych zdjęciach portretowych widać analogię do pełnego patosu stylu fotografii niemieckiej lat 20. i 30. XX w. (np. Erny Lendvai-Dircksen). Fotografie głów na neutralnych tłach, posiadające jednolity kadr oparty na silnym zbliżeniu, przywołują skojarzenia ze zdjęciami „wyciętymi” z wielkich tablic systematyzujących rasy, tworzących materiał do statystycznych porównań. Niekadrowane współczesne odbitki wykonane w oparciu o zachowane negatywy posiadają jednak szerszy kadr, prezentując portrety w nieco bardziej indywidualnym ujęciu i charakterze niż zamierzał Stewner.


__

Wystawa zrealizowana przez Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu i Instytut im. Herdera w Marburgu pod honorowym patronatem: Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ambasadora Republiki Federalnej Niemiec oraz Prezydenta Miasta Poznania.

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wystawa dofinansowana ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.