Centrum Kultury Zamek

Wystawa fotografii Jindřicha Štreita pt.  „Gdzie jest mój dom” (2013-2017).

Jindřich Štreit wszedł ze swoim ostatnim fotograficznym projektem do skomplikowanego, kontrowersyjnego świata ludzi bezdomnych – jako człowiek i jako fotograf. Naszych współobywateli żyjących na obrzeżach, a często poza nawiasem społeczeństwa dotyczy wiele aktualnych badań, na ich temat pisane są książki naukowe, do nich adresowane są różnego rodzaju programy wsparcia, lecz są oni także przedmiotem wielu trwale zakorzenionych mitów. Głęboki i przenikliwy esej wizualny, intensywnie i systematycznie zgłębiający problem bezdomności w Republice Czeskiej, należy jednak do rzadkości.

Portretowanie bezdomnych i ich społecznego funkcjonowania to dla fotografa bardzo atrakcyjny temat. W procesie dokumentacji przysparza on jednak wielu kłopotów. Fotograf, często nieświadomie, znajduje się w sytuacji podobnej do tej, gdy turysta styka się z obcą kulturą i w ciągu kilku godzin musi wyrobić sobie opinię na jej temat. Długoterminowy projekt Jindřicha Štreita „Gdzie jest dom mój” ma szansę tę sytuację w radykalny sposób odmienić. Autor zanurzył się w świat ludzi bezdomnych, odrzucając uprzedzenia, przyjmując postawę pokory, którą wypracował podczas wcześniej realizowanych projektów społecznych, dotyczących m.in. osób starszych, z niepełnosprawnościami, niewidzących i uzależnionych od narkotyków. Jindřich Štreit w swoim nowym cyklu nie stara się analizować przyczyn bezdomności. Przynosi tylko mocną w swym wizualnym wyrazie wiadomość ze świata, do którego nie odważylibyśmy się wejść nawet w myślach.

Większość mieszkańców europejskiej przestrzeni kulturowej żyje w pewności, że następnego dnia nie będą musieli opuścić miejsca, w którym są zadomowieni, że nie zostaną przymusowymi nomadami. W dzisiejszym rozchwianym i niespójnym świecie pojęcia takie jak dom, zadomowienie, tożsamość odzyskują swoją pierwotną wartość i stają się ważnym tematem dla jednostek i całych społeczności. Dom jako azyl dla ciała i duszy, fragment ściany mieszkania jako miejsce do powieszenia obrazu z bliskim sercu motywem, łóżko, stół na który można odstawić szklankę lub książkę – to wszystko tworzy zestaw pozornie oczywistych rzeczy, niezbędne tło dla poczucia bezpieczeństwa i przestrzeń do skupienia, do psychicznej i fizycznej regeneracji. Z fotografii Štreita wyłaniają się naglące pytania. Czym bezdomni zastępują podstawowe ludzkie potrzeby – potrzebę bezpieczeństwa, miłości, godności i uznania? Z czego budują symboliczne ściany dające poczucie pewności i prywatności? Czy ich bezdomność jest stanem przejściowym z możliwością powrotu, czy ostatecznością? O czym całymi dniami myślą ludzie pozbawieni domu?

Surowe, niestylizowane portrety ludzi bezdomnych emanują atmosferą wzajemnego zaufania i empatii. Jeśli ktoś nie doświadczył czegoś podobnego, nie potrafi wczuć się w codzienność człowieka bez domu. Ta codzienność to wizja niekończących się godzin od północy do świtu, męczące chwile nad ranem, zawieszone między ciemnością i światłem, sekundy nie do zniesienia. Czas ludzi pozostawionych samym sobie, którzy nie mają możliwości wtulenia się, poczucia uspokajającego dotyku ręki, mają za to świadomość, że nie istnieje żadna podpora, choćby w postaci świecącego ekranu telewizora, która pomogłaby człowiekowi dotrwać do poranka. Alkohol staje się zaledwie plastrem na jątrzącą się ranę wykorzenienia.

Większość fotografii Štreita – paradoksalnie – pokazuje indywidualność i poczucie własnej wartości. Bezdomni noszą ze sobą swoją historię oraz obecną sytuację jak ślimak muszlę. Autor portretuje swych bohaterów z wielkim szacunkiem dla ich pragnienia, by żyć godnie – na miarę możliwości. Z fotografii nie można wyczytać losów ludzi, dlatego też nie mamy prawa ich oceniać. Dążenie osób bezdomnych, by nie rezygnować z człowieczeństwa, wymaga niewyobrażalnych nakładów energii, odwagi i woli. Autor obrazuje każdego z nich, odsłaniając sam rdzeń ich skomplikowanej egzystencji.

Bezdomność jako trudny i bolesny fenomen współczesnego społeczeństwa ma również tragiczny wymiar indywidualny. Przyczyn utraty domu jest cała masa, ale w większości przypadków wynika ona z nagłej, niechcianej sytuacji. Stale rosnąca społeczność ludzi bezdomnych nie jest jednak jednorodna: znajdują się w niej też osoby, które bezdomność wybrały dobrowolnie jako sposób na życie. Tę postać bezdomności, która nie wynika z niekorzystnej sytuacji ekonomicznej, nie jest związana z wiekiem czy wykształceniem, można rozumieć jako skrajne pragnienie absolutnej wolności. Warunkiem jej realizacji jest integralność jednostki, spójność poglądów i siła potrzebna do tego, by poradzić sobie z tym alternatywnym sposobem życia.

Bezdomni są prawdopodobnie jedyną wspólnotą ludzką, która ma szansę przeżyć upadek naszej hedonistycznej cywilizacji.

Patrząc na fotografie Jindřicha Štreita, odczuwamy bezdomność jako rzeczywiste i groźne zjawisko społeczne, a jednocześnie jako wewnętrzny stan ducha. Indywidualne przyczyny bezdomności są często dla większości społeczeństwa niezrozumiałe. Powtarzając jak mantrę słowa, że bezdomni sami są sobie winni, pozbywamy się nieprzyjemnego poczucia, że również my mamy swój udział w niesprawiedliwości tego świata.

Naturalistyczne obrazy Štreita silnie kojarzą się z malarskimi esejami Bruegla i intensywnie oddziałują swą specyficzną duchowością, porównywalną do biblijnych czy mitologicznych opowieści. Autor portretuje ludzi bezdomnych we wszystkich przejawach ich egzystencji, bez patosu i idealizacji, za to z wyczuwalnym przyzwoleniem i zrozumieniem sytuacji. 

Humanistyczne przesłanie fotografa bezdomnych wyraża się w jego empatycznym podejściu do ludzi marginesu. Fotografie Štreita zachęcają do refleksji nad chwiejnością, nieprzewidywalnością, a jednocześnie wartością własnego życia.  

           autor tekstu: Jiří Siostrzonek

 tłumaczenie: Eva Zamojska