Centrum Kultury Zamek

W postrzeganiu I wojny światowej bardzo długo dominował obraz wojny pozycyjnej na Zachodzie. Dramatyczne wydarzenia we wschodniej Europie stały się dopiero w ostatnim czasie obiektem zainteresowania. Niezwykle ważną rolę odegrał tu jeden z głównych teatrów działań wojennych – Polska ‒ podzielona od końca XVIII wieku pomiędzy Niemcy, Rosję i Austrię.

Jako suwerenny kraj Polska zniknęła z mapy politycznej w 1795 roku. W drugiej połowie XIX wieku, po kolejnych nieudanych powstaniach, coraz mocniej, włączano różne polskie terytoria w struktury mocarstw rozbiorowych, a „sprawa polska“ była postrzegana już tylko jako ich wewnętrzny problem. Dopiero na krótko przed I wojną światową, a szczególnie po jej wybuchu, polskie dążenie zjednoczeniowe i niepodległościowe zyskały na znaczeniu i wywoływały żywą dyskusję: Do kogo właściwie należy Polska? 

Polska nie zaliczała się wprawdzie do mocarstw prowadzących wojnę, ale jej terytoria od samego początku odgrywały niezmiernie ważną rolę strategiczną. To tutaj Niemcy i Austro-Węgry walczyły
z Rosją o hegemonię. Podzielony naród i kraj stały się prawdziwą kością niezgody. Kolejne okupacje pustoszyły rozległe obszary, a zamieszkująca je ludność przyjmowała ostrożną, wyczekującą postawę. Jednocześnie polskie oddziały ochotnicze manifestowały swoją determinację w forsowaniu polskich interesów, także zbrojnie. Im dłużej trwała wojna, tym częściej w polskiej opinii publicznej mnożyły się głosy, aby dążyć do odzyskania całkowicie niezależnego państwa, bez oglądania się na inne mocarstwa.   

Ta pełna sprzeczności mieszanka uwidaczniała się w silnych militarnych, jak i politycznych sporach, które znajdowały swoje odzwierciedlenie w publicystyce. Wszystkie strony konfliktu uprawiały propagandę wizualną, co doprowadziło do regularnej „wojny na obrazy”. Kartka pocztowa – ulubione i często wykorzystywane, masowe medium – odgrywała tu rolę nie do przecenienia. Małe formatem propagandowe karty pocztowe przekazywały w najbardziej zwizualizowany sposób wyłaniające się
w latach 1914-1918 koncepcje rozwiązania sprawy polskiej do sfery indywidualnego odbiorcy.

Wystawa ukazuje w oparciu o 60 propagandowych kartek pocztowych z Niemiec, Austro-Węgier, Rosji, Polski i Francji sytuację i nastroje Polaków w tym decydującym czasie i unaocznia ich skomplikowaną pozycję w polityce międzynarodowej. Bazuje ona zasadniczo na prywatnej kolekcji, która została uzupełniona egzemplarzami z polskich zbiorów bibliotecznych i muzealnych. Przedstawione pocztówki stanowią rzecz jasna tylko niewielki wycinek z obfitej produkcji z polskimi motywami z czasów I wojny światowej. Już z samych tzw. „kartek legionowych” polskich oddziałów ochotniczych z austriackiego zaboru dałoby się bez trudu stworzyć osobną, obszerną prezentację.

Celem wystawy jest umożliwienie przeglądu, propagowanych podczas I wojny światowej, wyobrażeń Polski i wykorzystywanych wówczas motywów. Ma ona pokazać różne aspekty „sprawy polskiej”: obok patriotycznej autoprezentacji Polaków, jak i sekundującej im perspektywy francuskiej, także punkt widzenia trzech mocarstw zaborczych: Rosji, Niemiec i Austro-Węgier. Dopiero zestawienie konkurencyjnych wobec siebie punktów widzenia daje wyobrażenie, jakie opcje były wówczas propagowane i jak zostały one zwizualizowane.