Centrum Kultury Zamek

POZNAŃSKA NAGRODA LITERACKA 2022

LAUREAT POZNAŃSKIEJ NAGRODY LITERACKIEJ – NAGRODY IM. ADAMA MICKIEWICZA
STANISŁAW ROSIEK
 „Odcięcie. Szkice wokół Brunona Schulza” (Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2021)
prof. Grzegorz Olszański:
NAPISANE I NIE (słów kilka o Stanisławie Rośku)
„Bardzo wielu ważnych kropek nie postawiłem. Dotyczy to zarówno pojedynczych tekstów, jak i całych książek, które na zawsze pozostały mniej lub bardziej luźnymi projektami. Moje ulubione miejsce to sfera intencji i natchnień. I marzeń. Marzeń o nienapisanych książkach. (…) Im dłużej się pisze, tym bardziej powiększa się obszar nienapisanego, które jest cieniem każdego słowa, niejawną stroną tego, co zyskuje w końcu jakąś językową postać” – czytamy w inicjalnym rozdziale książki „[nienapisane]”.
Stanisław Rosiek, jej autor, a zarazem tegoroczny laureat nagrody im. Adama Mickiewicza w ramach Poznańskiej Nagrody Literackiej, zna doskonale nęcący urok tego, co potencjalne, ale ulega mu jedynie od czasu do czasu. Na szczęście! – trzeba by od razu dodać.
Obszar nienapisanego, cechujący sferę pisarskich planów, nieukończonych projektów oraz marzeń o książkach, które dopiero powstaną, równoważony jest bowiem przez to, co zrealizowane, zmaterializowane w postaci autorskich projektów, woluminów stojących na księgarskich półkach, artykułów krążących po tekstowej orbicie. To, co nienapisane – szczęśliwie dla czytelników – swój rewers znajduje w tym, co napisane.
Jest wśród tych napisanych pięć autorskich monografii („Zwłoki Mickiewicza”, „[nienapisane]”, „Władza słowa”, „Mickiewicz (po śmierci)”, „Odcięcie”), jedna niezwykle ważna książka powstała w duecie ze Stefanem Chwinem („Bez autorytetu”) oraz pokaźna liczba artykułów naukowych, słownikowych haseł („Słownik schulzowski”!), błyskotliwych esejów.
Do tej listy można dodać – gest ryzykowny, ale uzasadniony, nietrudno zobaczyć w nim korelację między Rośkiem-autorem a Rośkiem-wydawcą – mnogość tytułów, bez których trudno sobie wyobrazić bibliotekę nowoczesnego humanisty. W tej sprawie lista zasług Stanisława Rośka jest wręcz niebywała, a zarazem wprost proporcjonalna do liczby ważnych książek, które dzięki niemu znany, czytamy, cytujemy.
„Bardzo wielu ważnych kropek nie postawiłem” – powiada autor „[nienapisanego]”. Pustkę, ten brak, tę potencjalność na szczęście wynagradzają nam kropki, które udało się jednak postawić.

STANISŁAW ROSIEK (ur. 1953) – historyk literatury, eseista i wydawca. Pracuje (od 1977 roku) w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Był członkiem redakcji „Litterariów”, „Punktu” i „Podpunktu”, a także rocznika „Punkt po Punkcie”. Współredagował z Marią Janion trzy tomy z serii „Transgresje” („Galernicy wrażliwości”, 1981; „Osoby”, 1984; „Maski”, 1986). W latach 70. zajmował się krytyką literacką. Razem ze Stefanem Chwinem napisał książkę „Bez autorytetu. Szkice” (1981), za którą w 1983 roku otrzymał nagrodę Fundacji im. Kościelskich. Jest współzałożycielem Wydawnictwa słowo/obraz terytoria, którym jako redaktor naczelny (a później także jako prezes) kieruje od 1995 roku – wydawnictwo wydało w tym czasie ponad tysiąc tytułów z zakresu humanistyki, literatury i sztuki. Jest autorem (pod pseudonimem Stanisław Salij) około trzystu książkowych projektów graficznych – niektóre z nich nagrodzono.
Od czasów studiów związany z Uniwersytetem Gdańskim. Doktorat obronił w 1986 roku na podstawie pracy „Pisanie i egzystencja. Dylematy Tadeusza Peipera”. Jako dydaktyk prowadził zajęcia z poetyki, teorii literatury, metodologii badań literackich i edytorstwa. Wypromował kilkudziesięciu magistrów i dziewięciu doktorów. W ramach pracy naukowej zajmował się w latach 90. kultem pośmiertnym Adama Mickiewicza. W 1997 roku opublikował książkę „Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety” i na jej podstawie uzyskał rok później stopień doktora habilitowanego. Kontynuacją tych badań stała się wydana w 2013 roku książka „Mickiewicz (po śmierci)”, dzięki której w 2016 roku nadano mu tytuł profesora. W badaniach mickiewiczowskich – obok nekrografii – zajmował się także naukową recepcją Mickiewicza. Plonem tych zainteresowań stała się wydana w 2011 roku antologia „Mickiewicz w Pamiętniku Literackim”, przedstawiająca na zasadzie pars pro toto ponadwiekowe kształtowanie się mickiewiczologii.  
Drugą sferą badań naukowych i działań edytorskich stała się twórczość kilku pisarzy dwudziestowiecznych (Peiper, Schulz, Białoszewski, Mrożek). W ich ramach powstała kilkutomowa edycja „Rysunków zebranych” Sławomira Mrożka (1998–2001). W roku 2002 opublikował antologię „Wymiary śmierci”, w 2008 eseje „[nienapisane]”, w 2010 tom szkiców „Władza słowa”.
Od kilku lat Rosiek zajmuje się głównie twórczością Brunona Schulza. Zapowiedzią tych badań był wydany w 2002 roku „Słownik schulzowski” (we współpracy z Włodzimierzem Boleckim i Jerzym Jarzębskim). Obecnie jest wydawcą „Dzieł zebranych” Schulza oraz redaktorem naczelnym ukazującego się od 2012 roku czasopisma „Schulz/Forum”. W 2021 roku ukazała się jego książka pt. „Odcięcie. Szkice wokół Brunona Schulza”.



NOMINOWANI DO POZNAŃSKIEJ NAGRODY LITERACKIEJ – STYPENDIUM IM. STANISŁAWA BARAŃCZAKA

ANNA DŻABAGINA
„Kalkowska. Biogeografia” (Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2020)

prof. Inga Iwasiów:
Anna Dżabagina dokłada monografię pisarki Eleonory Kalkowskiej do transnarodowej mapy Europy, porusza się na przecięciach i pograniczach, ale i odnawia biografizm.
Książka „Kalkowska. Biogeografia” powstała jako doktorat na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego i z pewnością wejdzie do kanonu akademickich prac historycznoliterackich, skalujących na nowo modernizm, twórczość kobiet, piśmiennictwo Europy. Opublikowana przez gdańską oficynę słowo/obraz terytoria, dla której Anna Dżabagina wcześniej przygotowała edycję debiutanckiego tomu prozy Kalkowskiej „Głód życia”, czytana być może poza uniwersyteckimi murami.
Nominowana do Poznańskiej Nagrody Literackiej autorka dysponuje szeroką erudycją, archiwistyczną przenikliwością, interpretacyjnym kunsztem oraz dobrym piórem. Choć proponuje rewolucyjne podejście do kwestii zwanych „życiem i twórczością”, nie stawia barier między wywodem a czytającymi, dzięki czemu coraz bardziej doceniana, a nawet modna biografistyka okazuje się narzędziem poznawania niuansów świata – ukrytych tyleż w zapieczonych schematach i tezach naukowych, ile w popularnych narracjach.
Bohaterka nominowanej pracy, Eleonora Kalkowska, urodzona w 1883 roku w Warszawie, zmarła w 1937 roku w Bernie, znana była w kręgach filologiczno-teatrologicznych przede wszystkim jako dramaturżka i aktorka. Pisała po polsku i niemiecku, trafiając tym samym między obrysy literatur narodowych. Nazywano ją polską pisarką tworzącą po niemiecku, Niemką polskiego pochodzenia. Pojęcie biogeografii – poręczne nie tylko w tym jednym studium przypadku, lecz rozrywające dotychczasowe mapy kulturowe – pozwoliło Annie Dżabaginie uchylić założenia, które czyniły Kalkowską niemal niewidzialną i to mimo starań strażników pamięci – córki Elidy Marii Szaroty (germanistki) oraz wnuka Tomasza Szaroty (historyka).
Biogeograficzne badania Anny Dżabaginy opierają się na kilku tezach: transnarodowego charakteru modernizmu; geopoetyki rozumianej jako wpływ geografii (czy może lokalizacji, miejsca życia) na twórczość, istnienia „światowej republiki literatury”, przemieszczeń uchodźczych oraz krytyki feministycznej. Te poznawcze narzędzia pracują nie tylko na rzecz rekonstrukcji przeszłości, wyboru z niej wariantów innych od powszechnie przyjętych i wykluczających wiele artystek/artystów, ale też (być może) otwierają nam oczy na teraźniejszość.
Anna Dżabagina dokłada monografię pisarki do transnarodowej mapy Europy, porusza się na przecięciach i pograniczach, ale i odnawia biografizm proponujący nam najczęściej odtwarzanie twardych tożsamości i domykających wyjaśnień.

ANNA DŻABAGINA (ur. 1990) – historyczka literatury, adiunktka w Instytucie Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Członkini Pracowni Badań nad Historią i Tożsamościami LGBT+ UW, współpracowniczka zespołów Archiwum Kobiet i Dramat Polski/Reaktywacja w Instytucie Badań Literackich PAN. Obecnie w ramach grantu OPUS finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pracuje nad książką poświęconą safickiej twórczości polskich, rosyjskich i ukraińskich pisarek. Prowadzi zajęcia z queerowej historii literatury kobiet na Podyplomowych Gender Studies IBL. Publikowała na łamach m.in. „Tekstów Drugich”, „Pamiętnika Literackiego” „Didaskaliów”. Autorka monografii „Kalkowska. Biogeografia” (Gdańsk 2020), a także edycji zbioru opowiadań Eleonory Kalkowskiej „Głód życia” (Gdańsk 2016). Laureatka Stypendium START Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, a także programów ETIUDA (NCN) i „Diamentowy Grant” (MNiSW). Pochodzi z Jawora na Dolnym Śląsku, mieszka w Warszawie.


URSZULA HONEK
„Zimowanie” (Wydawnictwo WBPiCAK, 2021)

prof. Piotr Śliwiński:
Ostatnia książka Urszuli Honek pt. „Zimowanie” wydaje się prostsza, niż jest. Jest nawet czulsza, niż się wydaje. To bardzo dobra poezja.
A jeśli poezja – wbrew temu, co się o niej mówi od ponad stulecia, za to w zgodzie z potocznym wyobrażeniem – jednak jest głosem serca? Wyszukanym, odszukanym, odsłuchanym, uratowanym, przywołanym, rytmicznym, a czasami arytmicznym szeptem tego mięśnia, od którego pracowitości tak dużo zależy?
Kwestii nie da się rozstrzygnąć, czyli również nie można wykluczyć, że wiersz to echo „sercowych” melodii. Takie podejście do poezji „Zimowanie” Urszuli Honek jest znakomitym wsparciem. Książka składa się z wierszy porywająco wrażliwych, oscylujących między obrazami kreślonymi z nadzwyczajnym wyczuciem klimatu, a pomysłem na liryczny cykl, którego osnową byłyby międzywierszowe echa, przypominające się motywy, drobiażdżki porozrzucane to tu, to tam.
Popatrzcie – proszę – na wiersz tytułowy:

ten dom wraca w snach. stoję przed oknem i oglądam
panoramę miasteczka. światła gasną i zapalają się.
widzę małych chłopców, rudego psa i ich matkę, która nigdy nie
odwraca się w naszą stronę. pies szczeka i zachęca do zabawy.
chłopcy w skupieniu patrzą w szybę. chciałabym objąć
jednego z nich, bo wiem, że znajdą go na podłodze, na której stoi

Powrotnym motywem jest przede wszystkim dom, obecny w wielu innych utworach, dom bliski, miejsce do życia, lecz niedostępny, wyzierający ze snów i w związku z tym nierzeczywisty; raczej umarły niż żywy. Dzieło pamięci, kreacja wyobraźni i współczucia? Trudno powiedzieć. I zwróćmy uwagę na brakujące słowo w zdaniu „znajdą go na podłodze, na której stoi” – leżącego, martwego?
Oniryczny i nostalgiczny obraz podszyty jest grozą. Nie ma już tego świata, domów, chłopców i dziewcząt, a – parafrazując jeden z wersów – „śmierć obchodzi nas bardziej niż pocałunki”.
To bardzo dobra poezja, wzięta z talentu i świadomości estetycznej, a przy tym nadająca się do tego, by mnożyć i przywiązywać do siebie czytelniczki i czytelników. Wydaje się bowiem prostsza, niż jest. Jest nawet czulsza, niż się wydaje.

URSZULA HONEK (ur. 1987) – autorka książek poetyckich „Sporysz” (WBPiCAK, 2015), „Pod wezwaniem” (WBPiCAK, 2018) i „Zimowanie” (WBPiCAK, 2021). W 2022 roku debiutowała prozatorsko w Wydawnictwie Czarnym zbiorem opowiadań „Białe noce”. Laureatka Grand Prix Konkursu Poetyckiego im. Rainera Marii Rilkego, Narody Krakowa Miasta Literatury UNESCO i Nagrody im. Adama Włodka. Pochodzi z Racławic (koło Gorlic). Mieszka w Krakowie.


MACIEJ JAKUBOWIAK
„Ostatni ludzie. Wymyślanie końca świata” (Wydawnictwo Czarne, 2021)

Magdalena Kicińska:
Kolejne wizje końców świata, które eksploruje Maciej Jakubowiak, obnażają bezradność wobec zjawiska, o którym z różnych stron wciąż słyszymy: że nadciąga, że jest tuż za rogiem.
„Wymyślanie końca świata” – dziś, gdy świat, jaki znaliśmy, po raz kolejny rozpada się na naszych oczach, podtytuł zbioru esejów Macieja Jakubowiaka brzmi jak profetyczny apel. O co apeluje Jakubowiak? Nie o nadzieję przecież, ani o jasne, dające poczucie sensu scenariusze.
Jego eseje nie są tekstami dającymi łatwe odpowiedzi. Nie są też, choć wielu chciałoby je tak zaszufladkować, głosem pokolenia (którego? tak ich przecież wiele, a granice pomiędzy coraz bardziej się rozpraszają). Jeśli o coś się upominają, to o autorefleksję nad swoim miejscem u progu kolejnych apokalips: o zmaganie się ze złożonością własnych i cudzych oczekiwań z życiem rozpostartym między nowe, mozolnie budowane małe stabilizacje a wyzwania współczesności – globalnej i krajowej, bliskiej i dalekiej.
W tym miejscu, na rozstajach, spotykamy narratora tych esejów poruszającego się w gąszczu kulturowych tropów: między science a fiction, tym, co wysokie i niskie. Jesteśmy wraz z nim w nowoczesności, w świecie nowych technologii i nowego człowieka – który ma szansę ich doświadczać, ale również być przez nie doświadczany.
Zagrożenia, które niesie ze sobą rozwój, uwodzą nie mniej, niż przerażają. Kolejne wizje końców świata, które autor eksploruje, obnażają bezradność wobec zjawiska, o którym z różnych stron wciąż słyszymy: że nadciąga, że jest tuż za rogiem. Bezradność, w której jesteśmy razem, łapiąc się nowych idei i nowych narracji w pogoni za ujęciem w ramy wymykającej się wciąż rzeczywistości.
Maciej Jakubowiak wyczuwa doskonale tę potrzebę, sam jej nieraz ulegając, dlatego jego poszukiwania tak wciągają. I choć innego końca świata nie będzie, ten opisany przez Jakubowiaka zostanie na dłużej.

MACIEJ JAKUBOWIAK (ur. 1987) – eseista, krytyk literacki, doktor literaturoznawstwa, wicenaczelny magazynu „Dwutygodnik”. Autor książek „Ostatni ludzie. Wymyślanie końca świata” (Czarne, 2021) oraz „Nieuchronny plagiat” (IBL PAN, 2017). Jego teksty można znaleźć też w „Tygodniku Powszechnym”, „Polityce”, „Znaku” i „Piśmie”. Od 2021 roku juror Nagrody Literackiej m.st. Warszawy. Laureat Nagrody im. Adama Włodka (2022), nagrody Krakowska Książka Miesiąca (2022) i Nagrody Krakowa Miasta Literatury UNESCO (2020), nominowany do Odkryć Empiku (2022). Weganin, mąż, ojciec, dwa psy, pochodzi z Żor, mieszka w Krakowie.