Centrum Kultury Zamek

Wystawie będzie towarzyszył bogaty program edukacyjny − zwiedzania z przewodnikiem, wykłady, warsztaty i spotkania. Wydarzenia będą skupione wokół kontekstu artystyczno-historycznego prezentowanych prac, ale też techniki i materiału, na którym powstały. Prześledzimy życie papieru – od powstania, poprzez produkcję grafik, aż po destrukcję i konserwację lub nadanie mu zupełnie innej postaci. Część wydarzeń będzie tłumaczona na polski język migowy lub język angielski. Na wystawie znajdą się audiodeskrypcje wybranych prac, odbędą się też zwiedzania dla osób niewidomych i słabowidzących.

___________________________

„Les Vieux Messieurs” Henri de Toulouse-Lautrec

Na kremowym papierze znajdują się dwie osoby – starszy mężczyzna w wysokim kapeluszu z rondem, a także kobieta w dekoracyjnym nakryciu głowy. Szkic mężczyzny jest bardzo delikatny, ulotny, choć nie bez pewnej ociężałości w rysach twarzy. Ujęcie kobiety jest wyraźniejsze, bardziej wycieniowane. Czarny kołnierz od narzutki i jej dwuwarstwowe wykończenie okrywają ramiona i tułów postaci. Kobieta stoi tyłem, przechylając w naszym kierunku prawy profil. W ręku niesie owalne pudełko.

Zamaszyste kreski, urwanie linie, dynamiczne kształty – szkic wygląda, jakby artysta miał tylko kilka chwil, by uwiecznić parę w ruchu.

Prawą stronę grafiki wypełniają napisy o różnych krojach czcionek – od prostych kształtów w wersji pochylonej, przez cienkie linie, aż po czcionki szeryfowe. Francuskie napisy brzmią: „Les Vieux Messieurs”, niżej „Monologue”, dalej „par” i „Maurice Donnay”.

Nad postaciami oraz wspomnianymi wyrazami umieszczono podkreślony napis także w języku francuskim: „Créé par Yvette Guilbert”.

Na wystawę "Nieznany impresjonizm: Manet, Pissarro i im współcześni" przygotowaliśmy nagrania z audiodeksrypcją dla osób niewidomych i słabowidzących. Pliki nagrane na MP3 można bezpłatnie wypożyczyć w zamkowym punkcie informacyjnym lub pobrać je tutaj na własne urządzenie. Zachęcamy do skorzystania.

Do pobrania/odsłuchania jest 8 plików audio:
1. Wstęp ogólny o wystawie
2. Opis grafiki Alfreda Sisley'a "Brzegi rzeki – Gęsi" (1897)
3. Opis grafiki Luciena Pissarro "Kobiety pielące trawę" (1894)
4. Opis grafiki Edouarda Maneta "Berthe Morisot" (1872)

5. Opis grafiki Felixa Vallottona „Ulewa” (1894)
6. Opis grafiki Eduarda Maneta  „Kolejka do rzeźnika (oblężenie Paryża 1870-1871)”  (1905)
7. Opis grafiki Berthe Morisot „Lekcja rysunku” (1889)
8. Opis grafiki Camille Pissarro „Efekt deszczu” (1879)

OPIS OGÓLNY:
Obraz „Impresja: Wschód Słońca” Claude’a Moneta wystawiony w 1874 roku, rozpoczął rewolucję w dziedzinie technik artystycznych i w sposobie myślenia o sztuce. Choć sam Monet pozostał wierny malarstwu, to twórcy tacy jak Édouard Manet, Camille Pissarro, Paul Cézanne, Pierre-Auguste Renoir, Berthe Morisot oraz Mary Cassatt zdecydowali się tworzyć także w innych technikach. Ich twórczość graficzna jest w większości nieznana szerszej publiczności, ale stanowi fascynujące dopełnienie ich sławnych dzieł malarskich.

Na wystawie można zobaczyć prace z dwóch kolekcji muzealnych.

Pierwsza z nich składa się z 34 grafik (takich jak akwaforty, litografie, akwatinty, suchoryty) i należy do najbardziej znaczącego archiwum impresjonistów poza Francją – Ashmolean Museum w Oksfordzie. Znajdziemy tu
charakterystyczne dla tych artystów tematy jak: portrety, życie nowoczesnego miasta, krajobrazy i zjawiska pogodowe.
Druga kolekcja, złożona z 10 prac, to fragment zbiorów nowoczesnej grafiki francuskiej z Muzeum Narodowego w Krakowie, z kolekcji Feliksa Mangghi Jasieńskiego. Jasieński był miłośnikiem sztuki, muzyki i literatury, podróżnikiem,
pisarzem i dziennikarzem, przyjacielem i mecenasem polskich artystów, wreszcie wybitnym kolekcjonerem i największym polskim darczyńcą muzealnym.

opis wystawy ogólny

Opisy poszczególnych prac znajdują się poniżej wraz z opisami, grafiką  i nagraniem audio.

____________________________

Sala Wystaw fot. Joanna Januchowska

Zdjęcie zostało wykonane w Sali Wystaw. Przedstawia kobietę w czarnej bluzce i marmurkowych, szarych spodniach. Bohaterka kadru wpatruje się w jedną z impresjonistycznych grafik. Tłem fotografii są dwie granatowe ściany. Na wprost zawieszono autoportret, którego twórcą jest Jean-François Raffaëlli. Na ścianie obok, ujętej ze skosa, wiszą 4 prace, obok każdej z nich umieszczono czarne tabliczki z informacją o grafikach.

Alfred Sisley, Brzegi rzeki – Gęsi, 1897. Litografia barwna kredką i pędzlem na papierze chińskim, odbitka kaszerowana. Dar Feliksa Jasieńskiego z 1920 roku, w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

Grafika przedstawia krajobraz przecięty szerokim, niebieskim pasem rzeki. Na jej bliższym, trawiastym brzegu widoczna jest gęsiarka ze stadkiem gęsi. Na drugim brzegu, widniejącym na dalszym planie, znajdują się białe budynki o czerwonych dachach. W głębi, po lewej stronie, widoczne są ciemne kształty na rzece: to barki lub zabudowania portowe. Niebo jest jasnoniebieskie, z liliowymi chmurami.

Jest to jedna z niewielu kolorowych grafik na wystawie. Z niebiesko-zielonej całości wyodrębniają się białe akcenty, takie jak gęsi czy ściany domów. Uwidacznia się tu kontrast dwóch brzegów: dalszego, o bardziej miejskim charakterze i bliższego, na którym odgrywa się idylliczna, wiejska scena.

Autor przedstawienia, Alfred Sisley, pod koniec życia wykonał kilka grafik, z których najpopularniejszą stała się omawiana, wielobarwna litografia ukazująca swobodnie kształtowany krajobraz na brzegu rzeki Loing. Artysta wykonał grafikę na podstawie swoich wcześniejszych pasteli o tej samej tematyce. Z uwagi na brak doświadczenia, ostateczną realizację grafiki powierzył jednak paryskiemu drukarzowi wyspecjalizowanemu w litografii barwnej. W tej technice, wynalezionej w końcu XVIII wieku, rysunek wykonuje się tłustą kredką litograficzną lub piórkiem bądź pędzlem na płycie kamiennej. Następnie płytę pokrywa się roztworem kwasu i gumy arabskiej. Kwas działa jedynie na niezarysowane partie i uodparnia je na przyjęcie farby drukarskiej, która przylgnie tylko do miejsc poprzednio pokrytych kredką czy tuszem. Litografia daje artyście największą ze wszystkich technik swobodę rysunku i dowolność stosowanych efektów: można tu operować cienką kreską, szerokimi pociągnięciami, jak i modelować subtelne przejścia światłocienia. Ta technika daje też możliwość szybkiego i bezpośredniego powielania odbitek.

Opis grafiki Alfreda Sisley'a „Brzegi rzeki – Gęsi” (1897)

Lucien Pissarro (1863 – 1944), Kobiety pielące trawę, 1894 rok. Drzeworyt kolorowy wykonany z sześciu bloków na papierze welinowym, według akwareli Camille’a Pissarro. W zbiorach Ashmolean Museum w Oksfordzie.

 Niewielka grafika przestawia trzy kobiety pielące trawę. Wszystkie ubrane są w długie spódnice i kaftany, noszą chustki na głowach i trzymają wiklinowe koszyki.

Kobieta widoczna pośrodku dolnej części grafiki kuca, pochylając głowę. Głowa ta znajduje się w centrum pola obrazowego grafiki. Powyżej niej, po prawej, druga kobieta pochyla się, trzymając nóż. Trzecia postać, w górnej lewej części odbitki, zgięta w pół, ścina rośliny nożem. Na horyzoncie widać drzewa i niewielki wycinek nieba z chmurami. Obszar pokryty trawą zajmuje niemal całe pole grafiki, horyzont umieszczono blisko górnej krawędzi.

Kolory omawianej pracy są stonowane, dominuje zieleń.

Artysta otoczył ukazane postacie i przedmioty silnym i wyrazistym konturem. Przykrył też granice odcisku płyty mocnym, czarnym obramieniem. Grafikę otacza szerokie passepartout i drewniana rama.

Relacja ukazanych w przestrzeni kobiet jest charakterystyczna już dla postimpresjonizmu. Wzrok widza krąży po okręgu, wytyczonym przez głowy i krzywizny ciał postaci, dając różne możliwości interpretacji. Płynne linie, płaszczyznowość i temat, który może być tylko pretekstem, zbliża tę grafikę do popularnego w Europie w końcu XIX wieku drzeworytu japońskiego.

Drzeworyt to najstarsza z technik graficznych, używana przez wielkich mistrzów grafiki, takich jak Albrecht Dürer. Najstarsze ryciny drzeworytnicze wiążą się z rozpowszechnieniem umiejętności tworzenia papieru w Europie i pochodzą z XVI wieku. Płytę, czyli gładko wyszlifowaną drewnianą deskę zwaną też klockiem, wycina się według naszkicowanego rysunku. Wycięte partie pozostaną na odciśniętym papierze białe, zaś te nienaruszone, wypukłe części pokrywa się farbą drukarską.

Różnobarwny efekt w grafice Luciena Pissarro uzyskano poprzez odbicie, po kolei, pięciu rytych klocków, z których każdy był pomalowany na inny kolor.

Autor odbitki, Lucien Pissarro, przetworzył graficznie akwarelę stworzoną przez swego ojca, Camille’a Pissarro. Na wystawie, obok omawianej pracy, umieszczono reprodukcję właśnie tej akwareli, z widocznymi autorskimi komentarzami na jej marginesach.

Opis grafiki Luciena Pissarro „Kobiety pielące trawę” (1894)

Portret Berthe Morisot autorstwa Eduarda Maneta (1832-1883) wykonany w technice akwaforty na papierze welinowym, o wymiarach 11,7 na 8 centymetrów. Grafika ze zbiorów Ashmolean Museum w Oksfordzie.

Niewielka grafika przedstawia popiersie młodej kobiety ujętej w popiersiu. Postać zajmuje większość pola obrazowego, za nią znajduje się jasne tło. Na papierze widoczny jest odcisk płyty, grafikę otacza szerokie jasne passe-partout. Całość oprawiona jest w drewnianą ramę.

Kobieta intensywnie, z powagą wpatruje się w widza, lekko pochylając się w prawą stronę. Ma na sobie ciemny płaszcz i ciemny kapelusz, spod którego widoczne są włosy ułożone w opadające loki. Spod płaszcza wystaje jasna koszula. Wokół szyi kobieta ma ciemny szal.

Bohaterka przedstawienia to malarka Berthe Morisot, blisko związana z grupą impresjonistów. Z Eduardem Manetem łączyły ją relacje zarówno artystyczne, jak i prywatne. Pierwotnie uczennica, potem przyjaciółka, została bratową Eduarda.

Bliskość i bezpośredniość relacji Maneta i Morisot można dostrzec w omawianej grafice: uważne, intrygujące spojrzenie i sugestia nastroju, dowodzą zainteresowania autora osobowością kobiety. Jawi się ona jako osoba jednocześnie bliska i tajemnicza. Z jednej strony widz może bez przeszkód wpatrywać się w jej twarz, z drugiej kryje ona swoje sekrety.

Akwaforta, wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, była pierwszą techniką z użyciem trawienia płyty kwasem. Pozwalało to na swobodniejszą pracę, nie krępowaną twardością metalu, oraz na uzyskanie nowych, nieznanych dotąd efektów. Tworzenie akwaforty zaczyna się od pokrycia płyty werniksem, odpornym na działanie kwasu. Rysunek, wykonany ostrą igłą w werniksie, tworzy rowki odkrywające metal. Zanurzenie w kwasie azotowym powoduje, że zagłębienia te są trawione, a miejsca tych trawień może wypełnić farba drukarska.

Ta technika pozwala na operowanie raczej kreskami i linią, niż plamami, efekt przypomina rysunek piórkiem.
Na wystawie obok omawianej grafiki umieszczono reprodukcję olejnego portretu „Berthe Morisot z bukietem irysów”, co pozwala porównać efekty uzyskane w różnych technikach, przy tym samym temacie przedstawienia.

Opis grafiki Edouarda Maneta „Berthe Morisot” (1872)

Felix Vallotton, żyjący w latach 1865-1925
„Ulewa” z 1894 roku, litografia na płycie cynkowej, odbita na papierze welinowym.
Ze zbiorów Ashmolean Museum na Uniwersytecie Oksfordzkim.

Grafika przedstawia miejski plac w czasie deszczu. Na ciemnopiaskowym tle widzimy czarne kontury skulonych, uciekających przed ulewą przechodniów.

Przybywający do Paryża, artysta ze Szwajcarii, zachłysnął się życiem tego wielkiego miasta. Porywająca, zmienna Belle Epoque zasługiwała nie na jeden wizerunek, lecz serię scen zatytułowanych „Paris Intense”. Bogata burżuazja, ulicznicy, bohema i robotnicy… Paryżanie wszystkich stanów społecznych uwiecznieni zostali ostrą, satyryczną kreską.

Ucieczka przed deszczem, czyli scena, do której w mieście przywykliśmy, stała się tu pretekstem do ukazania społecznych różnic. Tak, deszcz jest bezlitosny dla wszystkich, ale ktoś może schronić się pod parasolem, ktoś inny skorzysta z dorożki, natomiast służącej w białym fartuchu pozostaje tylko biec jeszcze szybciej.

W przedstawionej grafice doskonale widoczna jest inspiracja japońskimi drzeworytami. Spójrzmy na mocne kontury, płaszczyznowe ujęcie tematu, zaskakujące skróty postaci i ciekawy kontrast czarnych plam i jasnego tła.

Pracą powstała w technice cynkografii, pozwalającej na szybką, dość łatwą produkcję sporej ilości odbitek. Inaczej, niż w litografii, matrycą jest płyta cynkowa, a nie kamień. Jednak, podobnie jak w przypadku litografii, zarys kompozycji tworzą tu tłuste kredki. Farba drukarska przykleja się tam, gdzie pozostał ślad kredki, umożliwiając odbicie kształtów, linii i plam na papierze. Smugi deszczu na czarnym tle parasoli uzyskano przez wydrapanie farby aż do metalowej powierzchni płyty.


Opis grafiki „Ulewa” (1894)

Eduard Manet

„Kolejka do rzeźnika (oblężenie Paryża 1870-1871)” z 1905 roku

akwaforta na papierze żeberkowym

Muzeum Narodowe w Krakowie

Eduard Manet nie należał formalnie do impresjonistów, z artystami tymi łączyły go jednak powiązania zarówno ideowe, jak i towarzyskie. Dziś jego nazwisko nieodmiennie kojarzy się z tym kierunkiem w sztuce.

Jednym z zainteresowań impresjonistów było życie miasta. Niewielka grafika przedstawia kolejkę do rzeźnika. Widoczne są stłoczone postacie w ciemnych strojach, z rozłożonymi parasolami, stojące tyłem do widza. Ciemnym pasem zaznaczone zostały rozchylone drzwi do sklepu, postaci stojących w kolejce rzucają na ziemię ciemną plamę cienia.

Nie jest to jednak niewinna scenka rodzajowa. Kolejka ta powstała z powodu trudności z zaopatrzeniem, będących następstwem wojny francusko-pruskiej. Manet przedstawia sytuację mocno osadzoną w konkretnym czasie i miejscu, to dokumentowanie trudnych chwil Paryża i jego mieszkańców.

Jest jednak w tej grafice jeszcze jeden frapujący aspekt. Na pierwszy rzut oka sprawia ona wrażenie niedokończonej, z białymi plamami. Nie dziwiłoby to w przypadku rysunku, tu jednak mamy do czynienia z odbitką. Wykonana została zatem żmudna i długotrwała praca grafika. Czy o taki efekt końcowy chodziło artyście? To ciekawy przyczynek do rozważań na temat warsztatu grafika, ale także samej kwestii „ukończenia” dzieła sztuki... W tej niewielkiej pracy dostrzec można zarówno złożoną problematykę grafiki jako medium, jak i trudną sytuację paryżan w czasie wojny.

opis grafiki „Kolejka do rzeźnika (oblężenie Paryża 1870-1871)” (1905)

Berthe Morisot (1841–1895)
„Lekcja rysunku”, 1889 r.
akwaforta i sucha igła na papierze czerpanym
The Ashmolean Museum, Uniwersytet Oksfordzki.

Praca przedstawia autoportret artystki z córką. Kobieta wpatruje się w widza, jest to być może widok, który odbijało lustro, w którym Berthe Morisot przeglądała się podczas pracy nad grafiką. Berthe Morisot i jej córka Julie Manet siedzą tuż obo siebie. Dziewczynka czułym gestem opiera się o ramię matki. Subtelny charakter całości podkreśla wrażenie intymności. Artystka dopuszcza nas do tajemnic zarówno swego warsztatu, jak i życia rodzinnego.

Ta niewielka grafika niesie ze sobą wywrotowe treści. W dziewiętnastym wieku dominowało przekonanie, że kontur i linia to domena męskiego umysłu, podczas gdy barwa to raczej kwestia bliższa wrażliwości kobiet. W związku z tym te dzieła sztuki, które operowały linią i rysunkiem, uważane były za męskie. Artystka ucząca swoją córkę – córkę, nie syna – rysunku i dokumentująca to, stanowiła zatem wyzwanie rzucone powszechnym oczekiwaniom co do roli kobiet w świecie sztuki i nie tylko. Oto nadciąga zmiana, którą Berthe Morrisot dokumentuje i podkreśla.

opis grafiki „Lekcja rysunku” (1889)

Camille Pissarro, żyjący w latach 1830-1903, grafika „Efekt deszczu” z 1879 roku wykonana w technice akwatinty i suchej igły na papierze żeberkowym. Ze zbiorów Ashmolean Museum na Uniwersytecie Oksfordzkim.

Grafika przedstawia skoszone pole ze stogiem siana umieszczonym pośrodku kompozycji i rzędem drzew ciągnących się wzdłuż linii horyzontu. Bliżej lewego dolnego rogu widać dwie postacie. Scena jest utrzymana w szarościach, nieco niewyraźna, jakby zamglona. Cały widok przecinają strugi deszczu zaznaczone ukośnymi kreskami.

Grafika, którą oglądamy, jest przykładem rewolucji w sztuce, w której artyści zaproponowali odbiorcom podziwianie dotąd pomijanych widoków i tematów. Pole skąpane w deszczu, bez żadnej aluzji historycznej czy mitologicznej: oto kwintesencja impresjonizmu!

Podobną rewolucję przeżyła w drugiej połowie XIX wieku sama grafika. Przez wieki w sztuce europejskiej pełniła rolę pomocniczą względem malarstwa. Służyła głównie upowszechnianiu wizerunków – na przykład cenionych obrazów, na które nie każdy mógł sobie pozwolić. Grafiki publikowano często w seriach, w formie tek, pozwalających na kontakt ze sztuką nieco mniej zamożnym odbiorcom.

Tymczasem impresjoniści – a wśród nich Camille Pissarro – cenili grafikę na równi z malarstwem. O swojej graficznej twórczości Pissarro mówił, że to „ryte impresje” i rzeczywiście sporo prac poświęcił ulotnym, z ducha impresjonistycznym, stanom pogody i zmiennym porom roku. To, jak niewyraźnie widzimy scenę na skoszonym polu, jest efektem przemyślanego badania fizjologii patrzenia.

Zastosowana tu technika akwatinty wymagała żmudnej pracy. Metalową płytkę – czyli matrycę zanurzano w określonym roztworze kwasu. Roztopione drobinki kalafonii, znajdujące się na powierzchni płytki, sprawiały, że kwas trawił metal w różnym stopniu. Farba drukarska wnikała w wytrawione zagłębienia na różnych głębokościach. W efekcie na odbitym papierze pojawiała się bardzo zniuansowana, delikatna gra światłocienia. Z kolei technika suchej igły, polegająca na ryciu bezpośrednio w metalu i pozostawianiu metalowych opiłków na brzegach wyrytych linii, dawała efekt rozmytej, nieostrej linii. Farba bowiem wnikała nie tylko w żłobienia, ale też przyklejała się do metalowych opiłków i odbijała ich nieznaczny ślad na papierze.

Tak trudne techniki graficzne wymagały lat doświadczenia, wiedzy chemicznej i rzemieślniczej, ale i też artystycznego przeczucia finalnego efektu. Dodatkowo, użyte techniki pozwalały na wypuszczenie bardzo ograniczonego nakładu odbitek.

opis grafiki „Efekt deszczu” (1879)